Shën Kozmai, helenizmi dhe shqiptarët

20 Gusht 2023

Në 24 gusht kisha greke përkujton ditën e Shën Kozmait. Po ashtu Kisha Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Për grekët, Shën Kozmai është “ento-martiri” (martiri i kombit), “apostulli i helenizmit”, “kushtrimi i Vorio-Epirit”1. Për shqiptarët ortodoksë, dhe jo vetëm për ta, Shën Kozmai është dëshmori i fesë, bariu i turmave, shëruesi i shpirtrave dhe i njerëzve, çudibërësi dhe profeti i së ardhmes. Pra, një shenjtor, dy kulte. Por, ndërsa kisha greke nderon Shën Kozmanë për atë çka bërë e çka përfaqëson, shqiptarët e nderojnë atë për atë çka ai nuk ka qenë. Fryt i keqkuptimit të vetë shqiptarëve, apo i diversionit të të tjerëve, rasti i Shën Kozmait tregon se Kisha Ortodokse Autoqefale Shqiptare nuk ka arritur shkallën e emancipimit që meriton, përderisa nuk ka krijuar martirologun e vet.

Shën Kozmai, ashtu siç është përcjellë nga tradita apo përpunuar në kohët e reja, shfaqet më shumë si një figurë legjendare dhe shumë pak ka të bëjë me personazhin historik e me veprimtarinë e dëshmuar të tij. Jeta e tij fillon në vitin 1714, kur u lind nga prindër me prejardhje nga Epiri, në fshatin Megalo Dentro të Etolisë2. Mësimet e fesë i mori në Malin Athos, në manastirin e Filotheut, që frekuentohej kryesisht nga klerikë të ardhur nga Shqipëria dhe të destinuar për të shërbyer po në Shqipëri (Le couvent Albanais de Philothé, dont l’église es consacrée aux Quarante Martyrs; et il a là soixante dix moines)3. Jeta e tij, siç dihet, mbyllet me vrasjen e tij, në fshatin Kalkondas, më 24 gusht 1779. Legjenda thotë se vrasja e tij, e bërë me urdhër të Kurt Pashës, ishte pasojë e intrigave të çifutëve të Beratit, të cilët, thotë legjenda, e kallëzuan tek qeveritari i Beratit4. Është e qartë, se rrëfimet mbi bëmat dhe martirizimin e Shën Kozmait, janë një variant popullor i rrëfimeve biblike mbi jetën dhe martirizimin e Jezu Krishtit. Rrëfime të tilla, që lindin në mjedise klerikale e fshatare analfabete e gjysmë analfabete, gjenin përhapje të gjerë në ato momente krize të përgjithshme shoqërore, politike e shpirtërore, siç ishte fundi i shek. XVIII. Pas atij shekulli, popullsitë e krishtera të Ballkanit, e posaçërisht ato shqiptare që kishin qenë protagoniste të tyre, u ndrydhën në një pritje plot ankth të Mesias, të shpëtimtarit çudibërës. Shën Kozmai, ashtu siç është fiksuar në fantazinë popullore, është pikërisht një krijim i kohëve të pritjes.

Thelbin real të këtij murgu nga Etolia e përbëjnë udhëtimet misionare, që ai ndërmori gjatë jetës së tij, posaçërisht ato të kryera në atë që quhej “Shqipëri e Poshtme” (Epir) në vitet 1768-1774 dhe 1775-1779. Kjo periudhë e jetës së Kozmait dokumentohet nga letrat dhe predikimet e tij (διδαχίαι), si dhe nga jehona mbi të e lënë në dokumente bashkëkohëse, siç janë ato të arkivave veneciane apo shënime historike bashkohëse5.

Misioni i parë në Shqipëri, ai i vetëve 1768-1774, lidhet drejtpërsëdrejti me kryengritjet e mëdha të shqiptarëve të Himarës, Labërisë, Delvinës, Sulit dhe deri poshtë në Peloponez, kryengritje të mbështetura edhe nga Rusia, Venediku, Franca e sigurisht Papati6. Me kryengritësit ishte bashkuar edhe vetë Patriku Serafim II, i mbiquajtur “Ηπειρης” (ishte shqiptar nga Delvina)7, i cili ishte pushuar qysh në 1761 nga Porta e Lartë dhe kishte lënë Stambollin8. Patriku i ri, Sofroni II, që erdhi në vend të tij, ishte një vegël e bindur e Sulltan Hamitit I. Biografi i Shën Kozmait, K. Sardelis, pohon se misioni i këtij të fundit në Shqipëri “u sponsorizua” jo vetëm nga Patriku, por dhe nga vetë Sulltani, i cili e pajisi Kozmanë me një ferman të veçantë dhe e nisi atë me mision të qetësonte krahinat që kishin ngritur krye9.

Në fakt, letrat e predikat e Shën Kozmait, që lidhen me këtë mision të parë të tij, tregojnë qartë se misioni i vërtetë ishte të qetësonte dhe të sillte në bindje të Portës së Lartë kryengritësit shqiptarë, si dhe t’i largonte ata nga fuqitë antiosmane të Perëndimit dhe nga Rusia. Në një letër dërguar kadiut të Filatit, më 13 qershor 1767, të cilit i prezantohet si i dërguar i Padishahut, Kozmai shkruan ndër të tjera: “Unë, imzot, si i krishterë i padenjë dhe shërbëtor i sovranit tim, Sulltan Hamitit po bredh fshat më fshat për t’u mbushur mendjet të krishterëve të ruajnë besën e Zotit dhe t’u binden urdhrave të Sulltanit, siç kam porosi edhe nga Patriku e nga të parët e Kishës”10.

Duke marrë anën e sundimit osman e duke stigmatizuar fuqitë evropiane, Kozmai shprehej si më poshtë në atë që njihet si predika e tij e tretë: “Pushteti turk është më i miri se çdo pushtet tjetër… Turqit na lanë të lirë fenë dhe vetëqeverisjen, na lanë tregtinë dhe shkollat, gjë që nuk e bënë as Frëngjit e as Venecianët… Prandaj Zoti ia hoqi pushtetin të krishterëve dhe ua dha Turqve për të mirën tonë”11.

Pra gjithçka tregon se Kozma Etoli jo vetëm nuk ishte nxitës e tribun i kryengritjeve antiosmane, siç e paraqet propaganda kleriki-nacionaliste greke, por një emisar i Portës së Lartë dhe i Patriakanës greke të Stambollit për shuarjen e kryengritjeve shqiptare të atyre viteve. Gjatë pelegrinazhit të tij në vatrat e kryengritjeve shqiptare, Kozmai u ndal edhe në Sul, ku u predikoi luftëtarëve shqiptarë të linin armët e të shtroheshin. Kur këta të zemëruar e dëbuan nga fshati, Kozmai u lëshoi profecinë ogurzezë: “Kjo kokëfortësi e kjo krenari do t’ju marrë në qafë: aty, në ato degë ku tani keni varur jataganët tuaj, do të vijë dita që evgjitërit do të varin sazet e tyre”. Njëlloj si në Sul, edhe në Pargë, Paramithi e Delvinë, kryengritësit shqiptarë e dëbuan Kozmain “sepse e konsideronin agjent të turqve”12.

Siç u tha më sipër, misioni i parë i Kozma Etolit në trevat shqiptare u mbyll në vitin 1774, dhe jo rastësisht: atë vit u nënshkrua paqja e Kuçuk Kainarxhasë midis Turqisë e Rusisë e pas saj vlaga kryengritëse në Ballkan e në Shqipëri u shua. Murgu Kozma u kthye në Stamboll, pranë Patrikanës së Fanarit, në pritje të misionit të tij të ri. Veprimtaria e tij gjatë kësaj periudhe, e rreshton atë në traditën më të keqe të Patrikanës së Stambollit, e cila, qëkurse nënshkroi aktin e nënshtrimit nfa Mehmetit II më 1453, u kthye në një vegël të sulltanëve osmanë për nënshtrimin e popujve të krishterë të Ballkanit13.

Misioni i dytë i Shën Kozmait në Shqipëri, me shumë rezerva do të mund të quhej një mision “kulturor”. Së pari, sepse vetë Kozmai ishte larg së qeni një njeri i kulturës (diku ai do të shkruante se “e keqja kësaj bote do t’i vinte nga njerëzit e mësuar”). Së dyti, sepse misioni i dytë i tij synonte në shtrirjen e gjuhës greke në trevat shqiptare, nëpërmjet hapjes së shkollave greke, dhe në këtë kuptim, edhe misioni i dytë mbetet po aq politik sa i pari. Pikërisht si “fjalime jashtëzakonisht politike”14 cilësohen predikimet e Kozmait edhe në një raport të një informatori grek të Proveditorit venedikas të Leukadës, Morozinit.

Kozmai u nis nga Stambolli në 1775, i pajisur përsëri me leje të Patrikut e me ferman të Sulltan Hamitit I, i cili ndërkohë ishte zgjedhur nga Sinodi i Shenjtë i Kishës si “Inspektor i Përgjithshëm i Shkollave Greke”15. Në këtë cilësi, ai e konsideronte detyrë të tij të mbronte dhe të favorizonte ngritjen e shkollave greke në Shqipëri dhe ndalimin e gjuhës shqipe. Udhëtimi i dytë i gjatë e çoi murgun Kozma në shumë vende të Shqipërisë, në fshatrat e Korçës, Konicës, Paramithisë, Filatit, Delvinës, Gjirokastrës, Himarës, Vlorës, Beratit, Kavajës e deri në Krujë. Thelbi i aksionit të tij në të gjitha këto vende, përmblidhet në predikën e tij të famshme, me të cilën ai u drejtua popullsive shqiptare të Epirit: “Mësojini fëmijët tuaj të flasin gjuhën greke, pasi edhe Kisha jonë, edhe kombi ynë janë grek… Në ka burrë a grua të krishterë, që do të më japë fjalën se nuk do të flasë më shqip në shtëpinë e tij, të ngrihet e të ma thotë, sepse unë do t’i fal atij të gjitha mëkatet që ka bërë që nga dita e lindjes”. Dhe përfundon: “Më mirë të keni një shkollë greke në fshatin tuaj, se sa të keni përrenj a lumenj”16. Një shekull më vonë, më 1879, peshkopi grek i Drinopolit (Gjirokastër), Anthimi, lëshohej kundër atyre “që shpërndanin libra për mësimin e së ashtuquajturës gjuhë shqipe” dhe përpiqeshin “të krijonin një çështje shqiptare, aty ku nuk ekzistonin shqiptarë”17.

Në Himarë, Kozmai u mundua t’u mbushë mendjen banorëve se shkolla greke ishte më e rëndësishme edhe se vetë kisha. Kur ata i thanë predikatoret se nuk kishin qereste për të ndërtuar shkollën, ai urdhëroi të rrëzonin kishën e fshatit dhe me materialet e saj të ndërtonin shkollën greke. Dhe kur pa se fshatarët e shtangur nga një sakrilegj i tillë nuk po lëviznin, rrëmbeu vetë kazmën, u ngjit në majë të kishës dhe filloi të hedhë poshtë çatinë18.

Siç i shkruan vëllait të tij Hrysanthit në përfundim të misionit të vet, Kozmai arriti të ngrejë 210 shkolla në të gjithë Shqipërinë e Poshtme. Ishin të gjitha shkolla greke dhe një fakt i tillë e bën Kozma Etolin padyshim një pararendës të helenizmit, por aspak një “promotor të arsimit tonë kombëtar”, siç është shprehur pa vend e pa bazë ndonjë autor shqiptar19.

Duhet shtuar gjithashtu, se njëlloj si me gjuhën shqipe, Kozmai u soll edhe me gjuhën e vllahofonëve e të sllavofonëve të Thesalisë e të Maqedonisë. Edhe aty ai predikoi braktisjen e gjuhëve kombëtare dhe kthimin e greqishtes në gjuhë shtëpie20.

Siç u përmend më sipër, veprimtaria e Kozma Etolit në Shqipëri u zhvillua nën mbrojtjen e Portës së Lartë, por edhe të pashallarëve e bejlerëve vendas. Dihet se Kozmai ishte miku i sarajeve të Kurt Pashës së Beratit si dhe i bejlerëve të Filatit, Paramithisë, Delvinës etj21. Këtyre kaq u bënte nëse murgu nga Etolia vendoste piketat e “helenizmit” nën hundën dhe nën mbrojtjen e tyre22. Mjaftonte që rajatë e tyre të rrinin urtë e të paguanin detyrimet, gjë për të cilën Kozmai nuk ua kursente ndihmën me predikimet e tij23. Nga një logjikë e tillë e shkurtër nuk shpëtoi dot as Ali Pashë Tepelena, i cili me ndërtimin e manastirit të Shën Kozmai në Kalkondas, ndihmoi jo pak në ngritjen e kultit të tij.

Me gjithë meritat e padyshimta në favor të “helenizmit”, kisha greke u kujtua mjaft vonë për shenjtërimin e Kozma Etolit. Kjo ndodhi në fund të viteve ’20 të shek. XX24. Pasi kishin dështuar përpjekjet për ta marrë të ashtuquajturin “Vorio-Epir” me luftë apo me marifete politiko-diplomatike (përpjekja e fundit sapo ishte ezauruar në Konferencën e Paqes të Parisit, 1919), qarqet nacional-klerike greke vendosën të shpallin luftën e shenjtë për “Vorio-Epirin” nën flamurin e Shën Kozmait.

Sot nuk ka grek që t’i njohë “shenjtorit” gjysmë-analfabet25 nga Etolia dhe varrit të tij në Kolkondas ndonjë vlerë tjetër, veç asaj të mishëruar në veprimtarinë e tij për helenizmin e popullsive shqiptare ortodokse, dje, dhe të një hipotetike absurde në tokat e të tjerëve, sot. E megjithatë Shën Kozmai është futur e bën pjesë në kalendarin e Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare, dhe besimtarët e Myzeqesë e nderojnë atë, pa ditur pse. Njëlloj si besimtarët myslimanë të Petrelës, të cilët nuk dijnë pse nderojnë tyrben e Ballaban Pashës, tradhtarit dhe armikut të vendit të vet26.

_______________________________________________________________________
1) Shih posaçërisht: Voreios Epeiros-Agios Kosmas o Aitolos. Praktika I Panelleniuo Epistimonikou Synedriuo (Konitsa, 22-24 Augoustou 1987), Athinë, 1988, f. 499-545.
2) Egkylopaidikon Leksikon “Eleutheroudakes”, vëll. VIII, Athinë, 1930, f. 61; K. Sardeles, O Agios Kosmas o Aitolos kai o Voreios Epeiros, në “Voreios Epeiros-Agios Kosmas o Aitolos”, f. 506.
3) Recit de la Sainte Montagne d’Athos par le moine Isaïe 1489, në Intineraires ruses en Orient, Génève, 1889, f.262.
4) Megale Ellenika Egkyklopedia “Pyrsos”, vëll. II, Athinë, 1927, f. 915.
5) Një dorëshkrim me 72 profeci të panjohura të Shën Kozmait (apo “Baba-Çobanit” siç quhej nga myslimanet shqiptarë) u gjet në vitin 1941 në shtëpinë e Ferhat Zholit nga Progonati dhe u botua nga K. Konsa në: “Epeirotika Estia” 5 (1956), f. 678-682. Shih: V. Baras, To Delvino tes Voreiou Epeirou kai ai geitonikes tou perioches, Athinë 1966, f. 63; S. Lambros, Enthymeseon etoi chronikon sylloge prote, në “Neos Ellenomnemon” 7 (1910), f. 242-243.
6) G. Castellan, Histoire des Balkans (XIV-XX ͤ siècle), Paris, 1991, f. 204-205; F. Schevill, Ballkani, historia dhe qytetërimi, Tiranë, 2002, f. 225; B. Jelavich, Historia e Ballkanit vëll. II, Tiranë, 1999, f. 76.
7) V. Baras, To Delvino tes Voreiou Epeirou kai ai geitonikes tou perioches, Athinë, 1966, f. 52.
8) Megale Ellenika Egkyklopedia “Pyrsos”, vëll. XXI, Athinë, 1933, f. 680.
9) K. Sardeles, Agios Kosmas kai Voreios Epeiros, f. 512/
10) F. Mihalopulos, Kosmas o Aitolos o Ethnapostolos, Athinë, 1968, f. 74, 75.
11) F. Mihalopulos, po aty, f. 75-76.
12) Po aty, f. 119.
13) R. Clogg, A concise History of Greece, Cambridge, 1994, f. 10-13; S. Pesmazoglou, La génèse eurocentrique de l’intollérance aux Balkans: le cas grec, në “Association Internationale d’Études du Sud-Est Européen”, në: “La Révue de Grèce”, Athinë-Paris, dhjetor 1918, f. 258; E. Hösch, Geschichte der Balkanländer München, 1988, f. 142.
14) K. Mertzios, To en Venetia kration archeion, f. 8.
15) Chr. Papadopulos, L’Eglise et l’Héllénisme, në: “La Révue de Grèce”, Athènes-Paris, 1918, f. 268.
16) A. Konstantakopulos, Ellenika glosa sta Balkania, Janinë 1988, f. 35; Agora, Joanina, 1984, f. 20.
17) V. Baras, To Delvino tes Voreiou Epeirou, Athinë, 1966, f. 339.
18) F. Mihalopulos, Kosmas o Aitolos ethnapostolos, f. 146.
19) N. Kule, në: “AKS”, Tiranë, 27 maj 1995.
20) S. Papakyriakos, Kosma Aitoliou didachiai kai epistolai, Athinë, 1953, f. 9-10.
21) Megale Ellenika Egkyklopedia “Pyrsos”, vëll. II, f. 915; K. Mertzios, To en Venetia kration archeion, f. 7, 9.
22) Sipas raporteve të Proveditorit të Venedikut në Leukadë, pronarë të mëdhenj shqiptarë të Çamërisë kontribuan për ngritjen e shkollave greke, duke i dhënë për këtë qëllim të holla Kozmait. Shih: K. Mertzios, To en Venetia kration archeion, në “Epeirotika Chronika” 15 (1940), f. 7.
23) Kozma Etoli i ftonte vazhdimisht bujqit “të respektonin ligjin dhe t’u jepnin detyrimet feudalëve të tyre”, shih: : K. Mertzios, To en Venetia kration archeion, f. 6, 10; V. Krapsites, E istoria tes Paramythias, Athinë 1985, f. 38.
24) Akoma më e mëvonshme është njohja zyrtare e Kozmait si shenjtor i Kishës nga ana e Patrikanës, që e njohu atë zyrtarisht si të tillë vetëm në 20 korrik 1961, me anë të një dekreti të Sinodit të Shenjtë. Shih: P. Palles, Kosmas Aitolos, agios tes Ekklesias, në “Voreios Epeiros – Agios Kosmas o Aitolos”, f. 525.
25) K. Sardeles, N. Tomadakes, O Ethnapostolos Kosmas o Aitolos, në “Voreios Epeiros – Agios Kosmas o Aitolos”, f. 500.
26) J. G. Hahn, Albanesische Studien, Jena, 1854, f. 87.

Pëllumb Xhufi, Dilemat e Arbërit, Pegi, Tiranë 2006, f. 409 – 416.